Miej­sco­wo­ści na Mapie Dol­ne­go Ślą­ska — SZKLAR­SKA PORĘBA

Począt­ki histo­rii Szklar­skiej Porę­by zwią­za­ne są z roz­wo­jem hut­nic­twa oraz poszu­ki­wa­nia­mi szla­chet­nych kamie­ni i krusz­ców. Pod koniec XIII wie­ku tere­ny dzi­siej­szej Szklar­skiej Porę­by zosta­ły wyku­pio­ne przez zakon Joan­ni­tów z Cie­plic, któ­rzy poszu­ki­wa­li w rejo­nie zło­ta i szla­chet­nych kamieni.

Naj­waż­niej­szą bazą wypa­do­wą poszu­ki­wa­czy skar­bów była Szklar­ska Porę­ba Dol­na wów­czas nazy­wa­na Sta­rą Wsią. Leża­ła na szla­ku ze Ślą­ska do Czech. Był to szlak zachod­nich Kar­ko­no­szy, naj­star­szy wzmian­ko­wa­ny w śre­dnio­wiecz­nych poda­niach i zapi­skach, tak zwa­na Cze­ska Ścieżka.

Wbrew wyobra­że­niom, naj­więk­szym bogac­twem tej czę­ści Ślą­ska oka­za­ły się nie kamie­nie i krusz­ce szla­chet­ne, ale zło­ża kwar­cu i licz­ne cie­ki wod­ne, w opar­ciu o któ­re roz­wi­nę­ło się szklar­stwo, sta­jąc się fun­da­men­tem roz­wo­ju osad­nic­twa. Naj­szer­sza w Euro­pie żyła kwar­co­wa bie­gnie z Izer­skich Gar­bów koło Roz­dro­ża Izer­skie­go na Kamie­niec­ki Grzbiet. Ma ona kil­ka kilo­me­trów dłu­go­ści i jest eks­plo­ato­wa­na bez prze­rwy od wcze­sne­go średniowiecza.

Przez stu­le­cia wio­dą­cą dzie­dzi­ną miej­sco­wej wytwór­czo­ści był prze­mysł szklar­ski. Pierw­sza huta szkła powsta­ła już w XIV wie­ku w Szklar­skiej Porę­bie Dol­nej jako naj­star­szej czę­ści wsi nad Szklar­skim Poto­kiem. Wokół huty powsta­ła osa­da, w któ­rej zamiesz­ki­wa­li nie tyl­ko hut­ni­cy, ale też drwa­le i kurza­cy, czy­li węgla­rze. Z cza­sem wokół huty wznie­sio­no karcz­mę, a na leśnych porę­bach powsta­ły gospo­dar­stwa rol­ne. Miej­sce to, ustron­nie poło­żo­ne, znaj­do­wa­ło się wśród dużych poła­ci leśnych, nad wart­kim gór­skim poto­kiem, w oko­li­cy obfi­tu­ją­cej w zło­ża kwar­cu.
      Po wyeks­plo­ato­wa­niu surow­ców bar­dziej opła­ca­ło się w owym cza­sie prze­nieść hutę w głąb gór niż pono­sić wysi­łek zwią­za­ny z trans­por­tem. Dla­te­go huty szkła nazy­wa­no „wędru­ją­cy­mi”, a ponie­waż na porę­bach po hutach powsta­wa­ły osa­dy rol­ni­cze, głów­nie paster­skie, nazwa Szklar­ska Porę­ba w spo­sób bez­po­śred­ni wywo­dzi się z boga­tych, szklar­skich tra­dy­cji.
      Naj­bar­dziej istot­nym wyda­rze­niem w histo­rii Szklar­skiej Porę­by było otwar­cie w dniu 7 lip­ca 1842 roku huty szkła “Józe­fi­na”. W miej­sco­wych hutach zatrud­nie­nie znaj­do­wa­ła wów­czas pra­wie 1/5 miesz­kań­ców Szklar­skiej Porę­by. Jeże­li do tego doda­my jesz­cze cha­łup­ni­ków pra­cu­ją­cych w przy­do­mo­wych szli­fier­niach czy malar­niach szkła, to oka­że się, że prze­mysł szklar­ski był pod­sta­wą egzy­sten­cji pra­wie każ­dej tutej­szej rodziny.

      W dru­giej poło­wie XIX wie­ku sła­wa pro­du­ko­wa­ne­go w Szklar­skiej Porę­bie szkła była już powszech­na i w peł­ni zasłu­żo­na.  Szkło z Huty „Józe­fi­na” eks­por­to­wa­no nie tyl­ko do kra­jów euro­pej­skich, ale też za oce­an. Szcze­gól­ną sła­wą cie­szy­ło się szkło zdo­bio­ne – szli­fo­wa­ne lub malo­wa­ne, a miej­sco­we wyro­by sta­no­wią obec­nie cen­ne eks­po­na­ty w nie­jed­nym muzeum szkła czy pry­wat­nej kolek­cji. Hut­nic­two szkła roz­wi­ja­ło się w Szklar­skiej Porę­bie przez cały okres jej histo­rii, cho­ciaż po roku1989 prze­sta­no dbać o tę szla­chet­ną, prze­my­sło­wą tra­dy­cję.
      W 1578 roku na tere­ny Szklar­skiej Porę­by przy­by­li ‚z pobli­skich Czech, pro­te­stan­ci, któ­rzy zało­ży­li nad Kamień­czy­kiem ‚u stóp Szre­ni­cy, osa­dę nazwa­ną przez nich Mary­si­nem. .Z gru­py cze­skich osad­ni­ków wyło­ni­li się zna­ni labo­ran­ci, znaw­cy medy­cy­ny natu­ral­nej, któ­rzy pro­du­ko­wa­li zio­ło­we spe­cy­fi­ki.
      Na prze­ło­mie XVII i XVIII wie­ku powsta­wa­ły kolej­ne osie­dla i w począt­kach XIX wie­ku miej­sco­wość sta­ła się jed­ną z naj­więk­szych sudec­kich wsi. W tym cza­sie ist­nia­ło tutaj 26 osad i przy­siół­ków z 336 doma­mi, dwo­ma kościo­ła­mi (kato­lic­kim i ewan­ge­lic­kim), czte­re­ma szko­ła­mi, dwo­ma huta­mi i szes­na­sto­ma szli­fier­nia­mi szkła oraz trze­ma mły­na­mi i tar­ta­kiem. Lud­ność głów­nie utrzy­my­wa­ła się z pra­cy w lesie, wyto­pu szkła oraz z paster­stwa i upra­wy zie­mi. W dużej mie­rze dzi­siej­sze schro­ni­ska gór­skie zawdzię­cza­ją swo­je ist­nie­nie daw­nym budom paster­skim, budo­wa­nym na wyso­ko­gór­skich halach.
      W XVIII wie­ku zaczę­to dostrze­gać tury­stycz­ne walo­ry osa­dy, a od poło­wy wie­ku XIX zaczę­ła inten­syw­nie roz­wi­jać się tury­sty­ka. Prze­ło­mem było wybu­do­wa­nie w 1847 roku dro­gi pro­wa­dzą­cej z Pie­cho­wic, przez Prze­łęcz Szklar­ską, aż do Har­ra­cho­va, a następ­nie, w 1902 roku, linii kole­jo­wej z Jele­niej Góry do Tanval­du. Wyda­rze­nie to otwo­rzy­ło miesz­kań­com Szklar­skiej Porę­by łatwiej­szy dostęp do Jele­niej Góry, a stam­tąd do Wro­cła­wia, Ber­li­na, czy Wied­nia. Co waż­niej­sze, łatwiej było dotrzeć stam­tąd do Szklar­skiej Porę­by, co przy­spie­szy­ło roz­wój kuror­tu, któ­ry szyb­ko stał się naj­po­pu­lar­niej­szym miej­scem wypo­czyn­ku let­nie­go na Ślą­sku, a wkrót­ce posze­rzył swo­ją ofer­tę jako baza spor­tów zimo­wych. Kolej­nym, bar­dzo waż­nym momen­tem do dal­sze­go roz­wo­ju tury­sty­ki było wybu­do­wa­nie w 1962 roku Kolei Lino­wej na Szre­ni­cę.
      Pięk­na oko­li­ca, malow­ni­cze wido­ki i pej­za­że gór­skie spo­wo­do­wa­ły, że pod koniec XIX wie­ku do Szklar­skiej Porę­by zaczę­li zjeż­dżać zna­ni pisa­rze, poeci, mala­rze i rzeź­bia­rze. Tra­dy­cje daw­nej kolo­nii arty­stycz­nej kul­ty­wo­wa­ne są do dziś.
Przez krót­ki okres powo­jen­ny Szklar­ska Porę­ba nazy­wa­ła się Pisa­rzo­wi­ce od nie­miec­kiej nazwy Schre­iber­hau, aktu­al­ną nazwę miej­sco­wość zawdzię­cza Insty­tu­to­wi Ślą­skie­mu, któ­ry w 1946 roku ogło­sił ją w Dzien­ni­ku Urzę­do­wym Ziem Odzy­ska­nych nr 5. Pra­wa miej­skie Szklar­ska Porę­ba uzy­ska­ła w 1962 roku.